Sự phát triển trí thông minh ở trẻ phụ thuộc vào 3 yếu tố:

• Do di truyền (do gen).
• Do chế độ dinh dưỡng.
• Do sự rèn luyện, học tập, môi trường sống
• Ngoài ra sự giáo dục, rèn luyện học tập cũng có tác dụng hỗ trợ cho trí thông minh phát triển.

Tuy nhiên nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng một số chất dinh dưỡng nếu bị thiếu hụt cũng ảnh hưởng đến sự phát triển trí não ở trẻ em đó là:

• Chất đạm (protein): là vật liệu xây dựng nên các tế bào mô, cơ quan, cung cấp các nguyên liệu cần thiết cho sự hình thành các dịch tiêu hóa, các nội tiết tố, các men và các vitamin. Khi thiếu chất đạm sẽ ảnh hưởng sự phát triển của cơ thể nói chung và não bộ nói riêng.
• Iốt: Khi trong thực phẩm thiếu iốt thì không những lượng iốt di chuyển qua nhau thai của người mẹ sang bào thai sẽ không đủ để đáp ứng sự phát triển não bộ tối ưu, mà nguy cơ hàm lượng iốt trong sữa mẹ cũng sẽ rất thiếu dẫn đến suy giảm sự phát triển não bộ và dẫn đến bệnh đần độn do thiểu năng tuyến giáp.
• Sắt: là thành phần của huyết sắc tố myoglobin, các xitrocrom và nhiều engym khác. Sắt vận chuyển oxy và giữ vai trò quan trọng trong hô hấp tế bào. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh thiếu sắt đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển não bộ trong thời thơ ấu. Trẻ bị thiếu máu thiếu sắt có chỉ số phát triển tâm thần và vận động thấp hơn trẻ cùng trang lứa cùng môi trường sống. Khi trẻ đã lớn thiếu máu thiếu sắt cũng ảnh hưởng đến sự phát triển trí nhớ và ảnh hưởng đến kết quả học tập do ngủ gật trong giờ học và thiếu oxy não.
• Các axit béo không no chuỗi dài: Thành phần của não bộ có đến 60% là chất béo. Trong đó DHA (Docosahexaenoic Acid) và ARA (Arachidonic Acid) là các thành phần lipid chính của não. Trong thời gian có thai người mẹ huy động DHA và ARA để hỗ trợ cho sự phát triển não bộ thai nhi. Người mẹ tiếp tục cung cấp hai dưỡng chất quan trọng này qua nguồn sữa của mình nên nuôi con bằng sữa mẹ làm tăng chỉ số thông minh của trẻ. Trẻ được bú sữa mẹ có chỉ số thông minh (IQ) cao hơn trẻ bú bình từ 3 – 5 điểm.
• Các vi chất dinh dưỡng khác như: kẽm, magiê, đồng, crom, selen…cũng rất quan trọng cho sự phát triển cơ thể của trẻ cũng như não bộ.

Muốn con thông minh, khỏe mạnh các bà mẹ phải chuẩn bị từ trước khi mang thai 1 – 3 tháng. Các bà mẹ cần ăn uống đầy đủ khi mang thai, nuôi con bằng sữa mẹ, cho trẻ ăn bổ sung đầy đủ và hợp lý thì trẻ sẽ phát triển tốt về thể lực và trí não, kết hợp với việc giáo dục và môi trường sống tốt chúng ta sẽ có những trẻ em thông minh và khỏe mạnh:

• Trước và trong thời kỳ mang thai, thời gian cho con bú người mẹ phải ăn uống đầy đủ các dưỡng chất quan trọng để phát triển tốt não đó là: chất đạm, iốt, sắt, axit folic, các axit béo chưa no (DHA, ARA)…
• Các dưỡng chất này có nhiều trong các loại thực phẩm như: thịt, cá, tôm, cua, trứng, sữa, rau xanh và quả chín.
• Người mẹ nên ăn nhiều cá, nhất là các loại cá biển có chứa nhiều axit béo chưa no (DHA, ARA).
• Người mẹ nên uống thêm dầu gan cá, ăn các loại dầu thực vật (dầu đậu nành, dầu oliu…) cũng cung cấp các tiền DHAvà ARA, đó là các anpha linolenic, axit linoleic…khi vào trong cơ thể sẽ được tổng hợp thành DHA và ARA.
• Nhiều nghiên cứu đã được chứng minh khi có thai bà mẹ ăn cá thường xuyên > 5 lần/tuần sinh ra con có chỉ số IQ cao hơn 8 điểm so với các bà mẹ không ăn cá trong thời kỳ mang thai.
• Tiếp tục 2 năm cho con bú nếu bà mẹ thường xuyên ăn cá, dầu thực vật thì nguồn DHA và ARA trong sữa cao giúp cho sự phát triển thị lực và trí não của trẻ.
• Trong giai đoạn quan trọng của 2 năm đầu đời, thời kỳ ăn dặm (từ 7 tháng – 3 tuổi): Trẻ cần được ăn đầy đủ các chất dinh dưỡng để cung cấp chất đạm, chất sắt, qua nguồn thức ăn động vật như thịt, cá, trứng, sữa, ăn muối, nước mắm có bổ sung iốt. Các axit béo không no từ dầu ăn, dầu gan cá, cá biển, các loại vitamin và muối khoáng khác từ nguồn rau xanh và quả chín, uống các loại sữa có bổ sung DHA, ARA, Iốt, sắt, taurin và các vi chất dinh dưỡng khác.

• 2 giai đoạn phát triển thể chất vượt trội của trẻ là giai đoạn 1000 ngày đầu đời (từ khi trẻ được mang thai đến 24 tháng tuổi) và giai đoạn tuổi dậy thì.
• Hai giai đoạn này nếu trẻ được cung cấp đầy đủ dưỡng chất và có môi trường sống lành mạnh thì sẽ đạt được chiều cao tối ưu.
• 1.000 ngày đầu đời được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) nhấn mạnh là giai đoạn vàng phát triển chiều cao và thể chất.
• Trẻ có thể tăng 25cm trong năm đầu tiên và 10cm mỗi năm trong 2 năm tiếp theo, nếu được bổ sung dinh dưỡng đúng và đủ. Đây là giai đoạn quyết định đến 60% khả năng tăng trưởng chiều cao của trẻ trong tương lai.
• Giai đoạn trẻ nhỏ dưới 12 tháng tuổi đạt tốc độ phát triển nhanh nhất so với mọi giai đoạn khác. Trẻ có cân nặng gấp đôi cân nặng sơ sinh trong vòng 4-5 tháng đầu và gấp 3 lần cân nặng sơ sinh vào cuối năm thứ nhất. Đến ngày sinh nhật đầu tiên của trẻ, chiều dài nằm (tức là chiều cao của trẻ) đã tăng gấp rưỡi so với chiều dài khi sinh.
• Lứa tuổi dậy thì (từ 12-18 tuổi), tốc độ tăng chiều cao khi mà trẻ có thể tăng khoảng 10-15 cm/năm và mức tăng sẽ giảm dần sau đó.

• Tại Việt Nam, giai đoạn trẻ có nguy cơ suy dinh dưỡng cao nhất là từ 12-24 tháng tuổi, và tỷ lệ suy dinh dưỡng giữ ở mức cao cho tới 60 tháng (5 tuổi).
• Những trẻ bị suy dinh dưỡng trong 2 năm đầu của cuộc sống sẽ bị ảnh hưởng đến phát triển thể lực, đặc biệt là chiều cao của trẻ ở tuổi vị thành niên. Sự phát triển trí não của những trẻ này cũng sẽ kém hơn những trẻ khác.
• Trẻ dưới 2 tuổi cũng là giai đoạn diễn ra sự chuyển tiếp về nuôi dưỡng (ăn dặm và sau đó dần chuyển sang ăn bữa ăn cùng gia đình), đồng thời là giai đoạn trẻ dễ bị mắc các bệnh nhiễm khuẩn, đặc biệt là tiêu chảy và viêm đường hô hấp. Do vậy, trong giai đoạn này trẻ cần được chăm sóc cẩn thận hơn.
• Nhiều nghiên cứu còn cho thấy, ở những năm tiếp theo, khi cơ thể được ăn uống hợp lý, tích cực rèn luyện thể dục thể thao trong môi trường và lối sống lành mạnh, chiều cao con người vẫn tiếp tục tăng ít cho đến 25 tuổi ở nữ giới và 28 tuổi ở nam giới.

• Theo TS.BS Cao Thị Hậu – Nguyên giám đốc Trung tâm Giáo dục truyền thông – Viện Dinh dưỡng Quốc gia cho biết: “80% khả năng miễn dịch của trẻ ở đường ruột. Khi đường ruột có vấn đề trẻ dễ rơi vào tình trạng nhiễm khuẩn liên miên và rối loạn tiêu hóa kéo dài. Từ đó, khả năng hấp thu chất dinh dưỡng của trẻ cũng kém đi, trẻ sẽ dễ thiếu hụt các vi chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể”.

=> Vì vậy, đảm bảo cho trẻ một hệ tiêu hóa vững chắc sẽ giúp hệ miễn dịch khỏe mạnh từ những năm tháng đầu đời.

• Hệ tiêu hóa và hệ miễn dịch: mối liên hệ mật thiết

Các nhà khoa học đã chứng minh rằng, 2/3 hệ miễn dịch của trẻ nằm trong đường tiêu hóa. Sự cân bằng của hệ tiêu hóa đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của hệ miễn dịch. Cụ thể hơn, các loại vi khuẩn nằm trong đường tiêu hóa góp phần hỗ trợ cơ thể trẻ sản xuất các chất kháng thể chống bệnh tật, quyết định sự phát triển và hoạt động của hệ thống miễn dịch.

• Trong hai năm đầu đời, hệ thống miễn dịch và tiêu hóa của trẻ vẫn chưa hoàn thiện, hệ vi khuẩn đường ruột chưa được cân bằng khiến vi khuẩn có hại lấn át các vi khuẩn có lợi. Chính vì thế, trong khoảng thời gian này, không phải loại thức ăn nào trẻ cũng có thể tiêu hóa được, khiến trẻ hay bị táo bón hoặc các rối loạn tiêu hóa khác như tiêu chảy, phân sống, đầy hơi… Nếu không có tổ hợp mạch máu đường ruột (Galt) tốt, trẻ sơ sinh sẽ dễ bị dị ứng và thường mắc các bệnh vặt như sổ mũi, cảm lạnh.

• Sữa mẹ là nguồn cung cấp các vi khuẩn có lợi tự nhiên tốt nhất cho trẻ, giúp bảo vệ hệ tiêu hóa của trẻ mà không có bất kỳ loại sữa công thức nào có thể cung cấp . Vì thế, hãy cho con bú hoàn toàn suốt 6 tháng đầu để hệ tiêu hóa lẫn hệ miễn dịch của trẻ phát triển khỏe mạnh.
• Mẹ có thể tăng sức đề kháng cho trẻ bằng cách cải thiện sự cân bằng vi sinh trong hệ thống tiêu hóa cho trẻ. Trong trường hợp hệ tiêu hóa của trẻ bị xáo trộn, các vi khuẩn có hại phát triển lấn át các vi khuẩn có lợi, mẹ có thể bổ sung probiotic (vi khuẩn có lợi) có thể khôi phục lại sự cân bằng này.

Hệ miễn dịch là hệ thống bảo vệ tự nhiên của con người trước các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus, ký sinh trùng… và các yếu tố độc hại khác từ môi trường. Hệ miễn dịch khỏe mạnh không chỉ giúp trẻ phát triển tối ưu trong những năm tháng đầu đời mà còn tác động lâu dài đến sức khỏe của trẻ.

Có 2 cơ chế miễn dịch, bao gồm: Miễn dịch bẩm sinh và miễn dịch đáp ứng.

• Miễn dịch bẩm sinh: Có sẵn từ khi cơ thể mới sinh ra và hình thành sau khi cơ thể đã nhiễm bệnh. Miễn dịch bẩm sinh bé nhận được chủ yếu là các kháng thể từ mẹ được đưa qua nhau thai ở những tháng cuối thai kỳ, như món quà vô cùng quý báu dành cho trẻ. Ngoài ra, sữa mẹ cũng chứa kháng thể IgA và các chất dinh dưỡng hỗ trợ các tế bào miễn dịch hoạt động hiệu quả. Nhờ vậy, trong 6 tháng đầu sau sinh, nếu được bú mẹ đầy đủ, trẻ ít bị mắc bệnh.
• Miễn dịch đáp ứng: Có được khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên (tác nhân gây bệnh), đáp ứng xảy ra chậm có thể sau vài ngày, có tính đặc hiệu và hình thành trí nhớ miễn dịch. Miễn dịch nhân tạo chính là nguyên lý của chủng ngừa hoặc tiêm phòng vaccine (vắc xin).

• Với miễn dịch bẩm sinh, sau những tháng đầu tiên nhận được kháng thể từ mẹ truyền cho, khi lượng kháng thể này bắt đầu giảm dần, mẹ cần hỗ trợ trẻ bằng cách bổ sung cho bé các loại dinh dưỡng nhằm tăng cường hệ miễn dịch cho bé.

Một dưỡng chất rất quan trọng giúp tăng cường miễn dịch cho trẻ là HMO. HMO – Human Milk Oligosaccharides là dưỡng chất nhiều thứ 3 trong sữa mẹ (8%), hơn cả protein, chỉ sau lactose và chất béo. HMO giúp tăng cường sức đề kháng vượt trội: Giảm nhiễm trùng nói chung (52%), giảm nhiễm trùng hô hấp (66%). Các nghiên cứu chuyên sâu chỉ ra rằng: HMO giúp tăng cường miễn dịch, giúp hệ tiêu hóa khỏe mạnh.

Việc cung cấp cho trẻ sữa bổ sung HMO giống như một cách bảo vệ nối tiếp, sau khi miễn dịch bẩm sinh trẻ nhận từ mẹ giảm dần theo thời gian. Bằng cách này, trẻ tiếp tục được tăng cường sức đề kháng, được bảo vệ bằng HMO cho đến khi toàn bộ hệ miễn dịch của cơ thể phát triển hoàn thiện. Dưỡng chất này cũng có thể đi vào máu và tạo ra các tác động miễn dịch ở ngoài đường tiêu hóa.

• Với miễn dịch đáp ứng, cơ thể trẻ sẽ trải qua những đợt chủng ngừa. Vắc-xin chủng ngừa là những chế phẩm sinh học (dùng mầm bệnh chết, sống hay một phần mầm bệnh) được đưa vào cơ thể nhằm tạo ra những kháng thể đặc hiệu, để khi nhiễm mầm bệnh thật, cơ thể có kháng thể sẽ chống trả và tiêu diệt được mầm bệnh.

Lúc này, mẹ nên chú trọng bổ sung cho trẻ sữa có nucleotides với nồng độ tương đương trong sữa mẹ (nucleotides toàn phần 72mg/l) giúp tăng cường hệ thống miễn dịch và sản xuất kháng thể chống lại các vi trùng có hại. Nucleotides là một thành phần hiện diện tự nhiên trong sữa mẹ và được bổ sung trong một số loại sữa công thức, giúp gia tăng hệ miễn dịch.

Nucleotides hỗ trợ sự phát triển của hệ thống miễn dịch, làm gia tăng lượng kháng thể IgA huyết thanh và giảm tần suất tiêu chảy. Chúng giúp đáp ứng tốt miễn dịch đối với vaccine chủng ngừa viêm màng não (Hib) và vaccine bạch hầu. Điều này có nghĩa là khi trẻ được bú mẹ hoặc bú sữa có nucleotides, hàm lượng tương đương với sữa mẹ, trẻ có khả năng đề kháng tốt hơn đối với những bệnh như tiêu chảy, bạch hầu, viêm màng não…

Một chế độ ăn đủ dinh dưỡng đầy đủ rất cần thiết cho sự phát triển của trẻ. Đơn giản là bởi thực phẩm chính là nguồn năng lượng vitamin và khoáng chất để bảo vệ và phát triển sức khỏe cho bé.

Dưới đây là các vi chất cần thiết cho sự phát triển của trẻ:

• Sắt: Sắt có vai trò quan trọng để tạo hồng cầu, vận chuyển oxy và CO2 trong quá trình hô hấp (Hb) và dự trữ oxy cho cơ (myoglobin). Ngoài ra, sắt còn đóng vai trò trong việc vận chuyển electron (cytochrom, mitochondrial dehydrogenase) hay hô hấp tế bào (catalase, peroxydase). Sắt cũng tham gia vào thành phần của một enzym trong hệ miễn dịch và là thành phần của một số men quan trọng. Thêm nữa, sắt có vai trò quan trọng trong sự phát triển trí não ở trẻ.
• Iốt: tham gia vào quá trình tổng hợp thyroxin là một hormone tuyến giáp. Hormone thyroxin cần thiết cho sự phát triển thể chất và tinh thần của trẻ em và giúp điều hòa chuyển hóa năng lượng. Khi thiếu I ốt, việc sản xuất thyroxin bị giảm sút, tuyến giáp phải hoạt động bù dưới sự kích thích của hormone tuyến yên nên phì to dần. Tuy nhiên, nếu thiếu I ốt quá trầm trọng thì có thể gây thiểu năng tuyến giáp. Vấn đề nghiêm trọng nhất của thiếu I ốt là ảnh hưởng tới sự phát triển của thai nhi.Thiếu I ốt có thể gây khiếm khuyết trí não cho trẻ em. Chế độ ăn của người mẹ nghèo I ốt trong thời gian có thai sẽ ảnh hưởng tới năng lực trí tuệ của đứa con sau này. Ở những vùng có tỷ lệ bướu cổ cao, ngoài một số trẻ bị thiểu năng trí tuệ do thiếu I ốt còn có trẻ có khả năng phát triển trí tuệ kém.
• Các loại vitamin: Vitamin A, B, C, D đều là những chất cần thiết cho cơ thể trẻ. Vitamin cần thiết cho mắt, làm tăng sức đề kháng của cơ thể đối với bệnh tật. Nếu thiếu vitamin A, trẻ em dễ mắc các bệnh nhiễm khuẩn và khi bị mắc bệnh, thời gian bệnh kéo dài hơn, nguy cơ tử vong cao hơn. Vitamin D đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên cấu trúc xương thông qua cơ chế phân phối canxi và phospho. Vitamin D làm tăng hấp thu canxi và phốt pho qua đường tiêu hóa. Hay vitamin C cũng tham gia vào quá trình tăng sức đề kháng, phòng ngừa bệnh tật,…
• Kẽm: đóng vai trò quan trọng đối với hệ miễn dịch, giúp cơ thể tăng cường sức đề kháng và chống lại nhiễm trùng. Kẽm tham gia vào điều hoà vị giác và cảm giác ngon miệng.
• Canxi: Canxi kết hợp với photpho là thành phần cấu tạo cơ bản của xương và răng, làm cho xương và răng chắc khoẻ. Canxi còn cần cho quá trình hoạt động của thần kinh cơ, hoạt động của tim, chuyển hoá của thế bào và quá trình đông máu.
• Acid Folic: tham gia vào quá trình phát triển và phân chia tất cả các loại tế bào của người, động vật, thực vật và vi khuẩn. Acid Folic cũng tham gia tạo các chất dẫn truyền thần kinh ở não, đặc biệt quan trọng trong việc hỗ trợ phân chia tế bào phát triển nhanh và tăng trưởng, ví dụ như trẻ nhũ nhi và phụ nữ có thai. Acid Folic cần thiết để sản xuất tế bào hồng cầu khỏe mạnh và ngăn ngừa bệnh thiếu máu.
• DHA: Cấu tạo của não người có tới 60% là acid béo, trong số đó DHA chiếm một số lượng khá lớn. Omega-3 cần thiết cho phát triển hoàn thiện chức năng nhìn của mắt, cho sự phát triển hoàn hảo hệ thần kinh.

Nguồn cung cấp vi chất dinh dưỡng cần thiết cho trẻ tốt nhất chính là qua các thực phẩm hàng ngày. Để cơ thể trẻ có đầy đủ các vi chất cần thiết, cha mẹ hãy đa dạng thực đơn hàng ngày thông qua các thực phẩm sau:

• Thịt, trứng, cá: cung cấp protein, chất béo cho trẻ.
• Rau xanh và hoa quả: cung cấp vitamin và khoáng chất cho trẻ.
• Các loại hải sản: cá, tôm, cua giúp bổ sung DHA, canxi, cho trẻ.
• Các loại ngũ cốc: đậu, vừng,…. cung cấp đạm, sắt, vitamin cho trẻ.